Heuristic Evaluation là gì? Sự Khác Biệt giữa Heuristic và Usability Testing

“Bạn đã từng sử dụng một website/app với giao diện trông thật chuyên nghiệp, nhưng khi thao tác thực tế lại cảm thấy khó chịu và bất tiện?”

Dù đội ngũ Product có thể đã dành rất nhiều công sức để xây dựng sản phẩm đáp ứng nhu cầu người dùng, nhưng trải nghiệm thực tế đôi khi lại không như mong đợi! Do đó, phát triển sản phẩm không phải là một quy trình tuyến tính mà là một vòng lặp liên tục của thử nghiệm, đánh giá và tối ưu. 

Vậy làm sao để nhận diện và khắc phục các vấn đề về trải nghiệm người dùng một cách hiệu quả, trước khi sản phẩm được tung ra thị trường? Có nhiều cách để tiếp cận bài toán này, nhưng một trong những phương pháp phổ biến và có tính hệ thống nhất chính là Heuristic Evaluation.

Vậy chính xác thì Heuristic Evaluation là gì? Phương pháp này mang lại lợi ích gì cho quá trình thiết kế? Và làm thế nào để thực hiện nó một cách hiệu quả? Hãy cùng khám phá trong bài viết dưới đây!

Heuristic Evaluation là gì?

Đánh giá heuristic (Heuristics Evaluation) là một phương pháp đánh giá sản phẩm dựa trên một tập hợp các nguyên tắc sẵn có về thiết kế giao diện (UI Design), được gọi là các nguyên tắc “Heuristic”. Qúa trình này nhằm phát hiện các vấn đề về khả năng sử dụng, giúp doanh nghiệp có thể cải thiện và tạo ra các sản phẩm tối ưu và thân thiện với người dùng.

Một số bộ nguyên tắc heuristic phổ biến hiện nay, bao gồm:

• 10 Nguyên tắc Heuristic về Khả năng Sử dụng của Jakob Nielsen (1994)
• 8 Quy tắc Vàng trong Thiết kế Giao diện của Ben Shneiderman
• 10 Nguyên tắc Kỹ thuật Nhận thức của Jill Gerhardt-Powals
• Hướng dẫn thiết kế tương tác trong About Face 2.0 của Alan Cooper

Trong số đó, 10 Usability Heuristics của Jakob Nielsen (1994) được sử dụng rộng rãi nhất do tính đơn giản và hiệu quả trong việc xác định vấn đề trên nhiều loại giao diện. Tuy nhiên, các phương pháp còn lại cũng thường được ưa chuộng trong từng trường hợp đặc thù khác nhau.

Khi Nào Doanh Nghiệp Nên Thực Hiện Đánh Giá Heuristic?

Heuristic Evaluation có thể được áp dụng trong nhiều giai đoạn khác nhau của quá trình phát triển sản phẩm, tùy vào mục tiêu và tình huống cụ thể của doanh nghiệp. Dưới đây là các thời điểm quan trọng mà doanh nghiệp nên thực hiện phương pháp này:

• Đầu Giai đoạn Thiết Kế: Việc đánh giá thiết kế trong giai đoạn này giúp phát hiện sớm các vấn đề về khả năng sử dụng trước khi bước vào giai đoạn phát triển sản phẩm. Nếu có vấn đề, đội ngũ thiết kế có thể điều chỉnh mà không cần phải sửa đổi nhiều về mặt kỹ thuật sau này, giúp tiết kiệm đáng kể thời gian và chi phí. 
• Trước Khi Ra Mắt Sản Phẩm: Một đợt đánh giá cuối cùng giúp đảm bảo sản phẩm đạt tiêu chuẩn về khả năng sử dụng, không gây khó khăn cho người dùng. Nếu doanh nghiệp bỏ qua bước này, sản phẩm có thể đối mặt với những phản hồi tiêu cực ngay khi ra mắt, ảnh hưởng đến danh tiếng thương hiệu và làm giảm tỷ lệ chuyển đổi.
• Cải Tiến Sản phẩm Định kỳ: Người dùng ngày càng có những kỳ vọng cao hơn về trải nghiệm, và việc đánh giá heuristic định kỳ và không ngừng cải tiến sản phẩm giúp doanh nghiệp duy trì lợi thế cạnh tranh. Các yếu tố như thay đổi hành vi người dùng, xu hướng thiết kế UI/UX mới hoặc sự xuất hiện của công nghệ mới đều có thể khiến một thiết kế từng được đánh giá là tối ưu trở nên lỗi thời.
• Khi Gặp Vấn Đề Về Khả Năng Sử Dụng: Nếu người dùng phản ánh về sự khó khăn khi sử dụng một tính năng nào đó, đánh giá heuristic có thể giúp nhanh chóng xác định vấn đề mà không cần đến các bài kiểm tra người dùng tốn nhiều thời gian.

Ưu và Nhược Điểm của Heuristic Evaluation

Heuristic Evaluation là một cách tiếp cận vô cùng hiệu quả, giúp các nhà thiết kế UI UX phát hiện các lỗ hổng trong thiết kế sản phẩm. Tuy vậy, giống như bất kỳ phương pháp đo lường hay đánh giá nào khác, phương pháp này cũng tồn tại những ưu điểm và nhược điểm riêng. 

1. Ưu điểm của Đánh Giá Heuristic

• Tiết kiệm thời gian & nguồn lực: Heuristic Evaluation dựa trên một bộ nguyên tắc usability có sẵn, giúp các chuyên gia UX nhanh chóng phát hiện vấn đề mà không cần thiết lập các cuộc thử nghiệm phức tạp. Điều này giúp tiết kiệm đáng kể thời gian, chi phí và nhân lực, đặc biệt hữu ích trong các dự án có ngân sách hạn chế.
• Phát hiện sớm lỗi usability: Việc kiểm tra thiết kế hoặc nguyên mẫu (prototype) dựa trên các nguyên tắc usability giúp phát hiện lỗi ngay từ những giai đoạn đầu của dự án. Điều này ngăn chặn các vấn đề lớn xuất hiện khi sản phẩm đã phát triển sâu hơn, tránh việc phải thay đổi thiết kế phức tạp và tốn kém sau này.
• Dễ dàng lặp lại: Heuristic Evaluation có thể được thực hiện nhiều lần trong suốt quá trình phát triển sản phẩm. Ngoài ra, phương pháp này có thể áp dụng cho nhiều nền tảng khác nhau, từ website/app đến hệ thống phần mềm phức tạp. Điều này giúp doanh nghiệp duy trì chất lượng UX ổn định trong nhiều dự án khác nhau.

2. Nhược điểm của Đánh Giá Heuristic

• Thiên lệch nhận thức (bias): Kết quả của Heuristic Evaluation phụ thuộc vào góc nhìn và kinh nghiệm của chuyên gia thực hiện. Mỗi người có thể có cách nhìn nhận vấn đề khác nhau, dẫn đến sự khác biệt trong phát hiện lỗi usability. Điều này có thể tạo ra những nhận định chủ quan, không phản ánh chính xác trải nghiệm người dùng thực tế.
• Có thể xác định sai vấn đề: Do không có sự tham gia trực tiếp của người dùng, một số vấn đề có thể bị đánh giá là lỗi usability nhưng thực tế chúng lại hoạt động tốt với đối tượng mục tiêu. Ngược lại, những khó khăn thực sự mà người dùng gặp phải cũng có thể bị bỏ qua nếu không có dữ liệu từ nghiên cứu thực tế.
• Yêu cầu chuyên môn cao: Một đánh giá heuristic hiệu quả đòi hỏi các chuyên gia UX có kinh nghiệm, những người có thể áp dụng đúng các nguyên tắc usability. Nếu không có chuyên môn phù hợp, các vấn đề quan trọng có thể bị bỏ sót hoặc phản hồi không đáng tin cậy.

Sự Khác Biệt giữa Heuristic Evaluation vs Usability Testing

Một nghiên cứu về Usability Heuristics cho thấy 43% các vấn đề được xác định qua nguyên tắc này thực chất không phải là lỗi thực sự. Điều này cho thấy điểm hạn chế của Heuristic Evaluation trong việc đánh giá sản phẩm. 

Để khắc phục hạn chế này, các chuyên gia UX thường kết hợp 10 Usability Heuristics với Usability Testing nhằm xác định chính xác các điểm nghẽn ảnh hưởng đến trải nghiệm người dùng (UX), từ đó đầu tư nguồn lực hiệu quả hơn cho công đoạn phát triển sản phẩm.

Vậy, hai phương pháp này khác nhau như thế nào và bổ trợ cho nhau ra sao? Cùng khám phá ngay!

1. Mục Đích

Heuristic Evaluation giúp phát hiện lỗi usability bằng cách kiểm tra sản phẩm dựa trên bộ nguyên tắc đã được xác định trước. Trong khi đó, Usability Testing lại tập trung vào việc quan sát cách người dùng thực sự tương tác với sản phẩm, từ đó phát hiện ra các vấn đề usability dựa trên hành vi thực tế của họ.

2. Nguồn Lực Cần Thiết

Heuristic Evaluation chỉ cần một nhóm 3-5 chuyên gia UX/UI, những người có thể đánh giá sản phẩm dựa trên kinh nghiệm và các nguyên tắc usability. Điều này giúp doanh nghiệp nhanh chóng phát hiện những điểm yếu trong thiết kế mà không cần đến người dùng thực sự.

Usability Testing ngược lại, đòi hỏi doanh nghiệp phải tuyển dụng người dùng thật từ đối tượng mục tiêu của sản phẩm. Sau đó, một môi trường thử nghiệm phù hợp (trực tiếp hoặc từ xa) cần được thiết lập để quan sát cách họ sử dụng sản phẩm. Quá trình này cũng yêu cầu người điều phối (moderator) để hướng dẫn và thu thập phản hồi từ người tham gia.

3. Phương Pháp Đánh Giá

Heuristic Evaluation dựa vào danh sách các nguyên tắc usability sẵn có. Trong đó, từng yếu tố trong thiết kế để xác định xem chúng có tuân theo các nguyên tắc usability hay không. Nếu một thành phần UI không đáp ứng tiêu chí usability, nó sẽ bị đánh dấu là vấn đề cần khắc phục.

Usability Testing yêu cầu quan sát cách người dùng thực hiện các tác vụ cụ thể trên sản phẩm. Các yếu tố như tỷ lệ hoàn thành tác vụ, số lần thất bại, thời gian hoàn thành, phản ứng của người dùng sẽ được ghi lại để phân tích. 

4. Thời Gian & Chi Phí

Heuristic Evaluation thường nhanh chóng và tiết kiệm hơn vì không cần tuyển người dùng hay tổ chức môi trường thử nghiệm. Quá trình đánh giá có thể diễn ra trong vài ngày và chỉ yêu cầu sự tham gia của một nhóm chuyên gia UX.

Usability Testing tốn nhiều thời gian và chi phí hơn do cần tuyển người dùng, thiết lập môi trường thử nghiệm, và phân tích dữ liệu sau khi thử nghiệm kết thúc.

5. Bản Chất Kết Quả

Heuristic Evaluation giúp phát hiện các lỗi chung trong thiết kế, nhưng có thể dẫn đến các cảnh báo giả (false positives) – tức là đánh dấu một vấn đề usability mà thực tế không ảnh hưởng đến người dùng. Ngoài ra, phương pháp này có thể bỏ sót các vấn đề chỉ xuất hiện khi người dùng thực sự tương tác với sản phẩm.

Usability Testing mang lại cái nhìn chính xác hơn về trải nghiệm người dùng thực tế. Nó giúp phát hiện các vấn đề thực sự ảnh hưởng đến người dùng, chẳng hạn như họ có bị nhầm lẫn khi thao tác không, có bị gián đoạn trong quá trình sử dụng không, hay có bước nào khiến họ từ bỏ sản phẩm không.

Quy Trình Thực Hiện Heuristic Evaluation diễn ra như thế nào?

Heuristic Evaluation là một phương pháp đơn giản, tiết kiệm chi phí để xác định các vấn đề usability trong sản phẩm. Dưới đây là các bước quan trọng giúp bạn thực hiện đánh giá hiệu quả, từ đó nâng cao trải nghiệm người dùng và đảm bảo sản phẩm tuân theo các tiêu chuẩn thiết kế tốt nhất.

Bước 1: Xác Định Mục Tiêu & Phạm Vi

Bước đầu tiên trong quá trình thực hiện Heuristic Evaluation, bạn cần xác định rõ mục tiêu và phạm vi của đánh giá.

• Xác định mục tiêu: Bạn muốn đạt được điều gì qua Heuristic Evaluation? Ví dụ: Kiểm tra mức độ dễ sử dụng của giao diện? Xác định các rào cản khiến người dùng gặp khó khăn khi hoàn thành tác vụ ? Hay Cải thiện trải nghiệm người dùng cho một nhóm đối tượng cụ thể?
• Tìm hiểu bối cảnh: Thu thập thông tin về sản phẩm, tính năng chính và cách người dùng tương tác. Nghiên cứu đặc điểm của nhóm người dùng mục tiêu, bao gồm nhu cầu, hành vi và thói quen sử dụng. Xác định các kịch bản sử dụng phổ biến để đảm bảo đánh giá bám sát thực tế.
• Xác định phạm vi: Bạn không nhất thiết phải đánh giá toàn bộ sản phẩm trong một lần. Thay vào đó, hãy chọn một phạm vi cụ thể, chẳng hạn như: Toàn bộ hệ thống (nếu là lần đầu thực hiện), Một tính năng cụ thể, Quy trình quan trọng (đăng ký tài khoản, đặt hàng, hoặc “onboard” cho người dùng mới).
• Chọn đội ngũ đánh giá: Theo Jakob Nielsen, một nhóm 3–5 chuyên gia UX có thể phát hiện tới 75% vấn đề về khả năng sử dụng. Mỗi người sẽ mang đến một góc nhìn khác nhau, giúp giảm nguy cơ bỏ sót lỗi.

Bước 2: Lựa Chọn Bộ Tiêu Chí Heuristic

Bạn có thể bắt đầu với 10 Usability Heuristics của Jakob Nielsen (1994)—một bộ tiêu chí phổ biến hiện nay nhờ tính đơn giản và dễ áp dụng.

Tuy nhiên, trong một số trường hợp đặc biệt, bạn có thể tham khảo các bộ tiêu chí khác như:

• 8 Quy Tắc Vàng về UI của Shneiderman – Tập trung vào thiết kế giao diện tương tác hiệu quả, phù hợp với các ứng dụng phần mềm phức tạp.
• 10 Nguyên Tắc Nhận Thức của Gerhardt-Powals – Thích hợp cho các hệ thống yêu cầu xử lý thông tin nhanh và chính xác.

Khi lựa chọn tiêu chí, hãy đảm bảo:

• Sự thống nhất với các bên liên quan: Xác nhận với khách hàng/quản lý có ưu tiên một bộ tiêu chí cụ thể nào không để tránh sai lệch kỳ vọng.
• Đồng nhất giữa các chuyên gia: Nếu có nhiều người đánh giá, hãy đảm bảo tất cả đều sử dụng cùng một bộ tiêu chí. Hãy ghi chép cụ thể để đảm bảo mọi người hiểu các tiêu chí đánh giá một cách giống nhau.

Bước 3: Thực Hiện Đánh Giá Độc Lập

Ở giai đoạn này, mỗi chuyên gia sẽ tiến hành đánh giá giao diện một cách độc lập nhằm đảm bảo sự đa dạng trong góc nhìn và tránh bị ảnh hưởng bởi ý kiến của các thành viên khác. Cách tiếp cận này giúp phát hiện được nhiều vấn đề hơn và đảm bảo tính khách quan trong quá trình đánh giá.

Khi phát hiện một vấn đề, hãy ghi lại các thông tin sau:

• Vấn đề phát hiện: Mô tả lỗi hoặc trở ngại về khả năng sử dụng.
• Nguyên tắc bị vi phạm: Chỉ rõ nguyên tắc heuristic nào không được tuân thủ (ví dụ: “Visibility of System Status” hoặc “Error Prevention”).
• Mô tả chi tiết: Giải thích rõ hoàn cảnh xảy ra vấn đề, kèm theo ảnh chụp màn hình hoặc video minh họa nếu cần.
• Mức độ nghiêm trọng: Đánh giá mức độ ảnh hưởng của vấn đề (Nhẹ – gây khó chịu, Nghiêm trọng – cản trở thao tác, hoặc Nghiêm trọng – làm gián đoạn trải nghiệm).
• Tác động đến người dùng: Phân tích hậu quả của vấn đề, chẳng hạn như gây nhầm lẫn, mất thời gian, giảm hiệu suất hoặc khiến người dùng từ bỏ tác vụ.

Ví dụ: Một chuyên gia phát hiện rằng sau khi người dùng gửi biểu mẫu liên hệ hoặc đăng ký tài khoản, hệ thống không hiển thị bất kỳ thông báo xác nhận nào. Điều này khiến người dùng bối rối, không biết biểu mẫu đã được gửi thành công hay chưa, vi phạm nguyên tắc “Visibility of System Status” (Hiển thị trạng thái của hệ thống). Hệ quả là họ có thể gửi lại nhiều lần do lo ngại lỗi hệ thống hoặc rời đi vì nghĩ rằng thao tác không thành công.

Bước 4: Tổng Hợp & Ưu Tiên Kết Quả

Sau khi hoàn tất đánh giá, nhóm chuyên gia sẽ họp lại để tổng hợp và phân tích các phát hiện. Trong quá trình tổng hợp, hãy tập trung vào các câu hỏi sau:

• Đâu là các điểm thống nhất & khác biệt giữa các đánh giá.
• Những vấn đề nào có tác động nghiêm trọng nhất đến trải nghiệm người dùng hoặc mục tiêu kinh doanh?
• Có vấn đề nào cần nghiên cứu thêm để hiểu rõ hơn không?
• Những lỗi nào cần được khắc phục ngay?

Sau khi phân loại và ưu tiên các vấn đề, nhóm sẽ đề xuất các phương án giải quyết. Với những lỗi nhỏ, có thể áp dụng các điều chỉnh nhanh để cải thiện ngay lập tức. Tuy nhiên, những thay đổi lớn hơn liên quan đến hệ thống hoặc giao diện tổng thể sẽ cần được cân nhắc kỹ lưỡng trong chiến lược phát triển sản phẩm dài hạn.

Cuối cùng, tất cả kết quả đánh giá sẽ được tổng hợp vào một báo cáo chi tiết và gửi đến các bên liên quan, giúp đội ngũ sản phẩm có đủ thông tin để thực hiện các cải tiến cần thiết.

Cơ Hội nhận gói UX Audit Miễn Phí đầu năm 2025!

Bạn có đang băn khoăn về trải nghiệm người dùng trên sản phẩm của mình? Đừng bỏ lỡ cơ hội nhận gói Audit sản phẩm miễn phí từ Lollypop thông qua chiến dịch WinAudit! 

Qua chiến dịch này, Lollypop sẽ tiến hành đánh giá sản phẩm của bạn dựa trên các nguyên tắc Heuristic Usability, kết hợp với Design Principles, nhằm phát hiện các điểm nghẽn ảnh hưởng đến trải nghiệm người dùng. Đây là cơ hội để bạn cải thiện sản phẩm và sẵn sàng bứt phá trong năm 2025!

Lưu ý: Vì số lượng đăng ký tham gia có hạn, hãy nhanh tay đăng ký WinAudit ngay!

Tạm kết

Vậy Heuristic Evaluation là gì? Đó là một phương pháp đo lường/đánh giá trong thiết kế sản phẩm số, giúp các UI/UX Designers nhanh chóng xác định các điểm cần cải thiện trong trải nghiệm người dùng. Phương pháp này đặc biệt hữu ích khi doanh nghiệp có ngân sách hạn chế hoặc cần kết quả nhanh chóng.

Nếu bạn muốn thực hiện đánh giá Heuristic nhằm phát hiện các vấn đề về trải nghiệm người dùng trên sản phẩm, đội ngũ thiết kế của Lollypop – A Terralogic Company – sẵn sàng đồng hành và hỗ trợ! 

Lollypop Vietnam là công ty thiết kế UI UX hàng đầu tại TPHCM,cung cấp giải pháp thiết kế toàn diện từ Nghiên cứu, Thiết kế UI UX đến Phát triển sản phẩm trên nền tảng số. Đồng thời, chúng tôi cũng cung cấp các giải pháp UX Design Audit toàn diện giúp cải thiện trải nghiệm và nâng tầm sản phẩm số của bạn!

Hãy liên hệ với chúng tôi ngay hôm nay để được tư vấn miễn phí về cách Lollypop sẽ tối ưu trải nghiệm tổng thể của người dùng trên sản phẩm bạn!